معضل حاشيهنشيني در جهان از پيشينه طولاني برخوردار نيست. اوايل سالهاي۱۹۰۰ تنها ۱۰درصد جمعيت جهان شهرنشين بودند و تا سال ۲۰۰۰ كه جمعيت شهري به حدود ۵۰درصد افزايش يافت. نشان ميدهد كه همپاي رشد جمعيت و استقرار آن در مناطق شهري، بهتدريج فرصتها و تهديدهاي خاصي در اينگونه مراكز جمعيتي شكل گرفته است. هر چه بر جمعيت شهرها افزوده شد اداره آنها نيز نيازمند برنامهريزيهاي پيچيدهتر و انجام اقدامات گسترده و كارآمدتري بوده است. تبعات نامأنوس و ناهنجار بسياري كه يكي از آنها پديده حاشيهنشيني است. اين معضل در كشور ما نيز داراي پيشينه قديمي است. حدود ۳۰ سال قبل حاشيهنشيني شهري در ايران عمدتا به شكل حلبيآباد و آلونكنشيني بود، اما اكنون با استمرار مهاجرتهاي لجام گسيخته، بسط شهرگونههاي نامنظم در جوار شهرهاي بزرگ و كلانشهرها، حاشيهنشيني به عنوان نماد توسعه نيافتگي در حال توسعه است. شهرهاي بزرگ كشورمان به علت جاذبههاي اقتصادي و فرهنگي همواره آماج مهاجرت بودهاند و سرعت مهاجرت به اينگونه مناطق بيسابقه بوده است. كلانشهر يك ميليون و ۶۰۰ هزار نفري تبريز در شمال غرب كشور، به نسبت جمعيت خود بيشترين جمعيت حاشيهنشين و آلونك نشين را در خود جاي داده است. بر اساس نتايج يك تحقيق محلي وهمچنين به گفته يكي از مسئولان اداره كل راه و شهرسازي آذربايجان شرقي، حاشيهنشينان تبريز حدود يك چهارم سطح شهر را اشغال كردهاند. تبريز در انتظار ساماندهي سكونتگاههاي غيررسمي به گفته رئيس اداره بافتهاي فرسوده شهري اداره كل راه وشهرسازي آذربايجان شرقي، حدود ۴۰۰هزار نفر از جمعيت شهرتبريز درقالب حدود ۸۰ هزار خانوار در تبريز حاشيهنشين هستند. ۱۸ محله حاشيهنشين درمجموع در شهر تبريز وجود دارد كه بيشترين ميزان حاشيهنشيني در شمال اين شهر است. طبق مصوبه سفردوم استاني دولت دهم مقررشده سكونتگاههاي غيررسمي تبريز ساماندهي شوند كه جابهجايي حدود۳۰۰۰ خانوار ساكن در ضلع جنوبي اتوبان پاسداران كه در مناطق پرخطر و در شرايط بحراني قراردارند شاخصترين قسمت برنامه ساماندهي به حساب ميآيد. «محمدزاده» در ادامه ميزان اعتبار هزينه شده براي اجراي طرحها و برنامههاي ذكر شده را بيش از ۱۲۰ميليارد ريال برآورد كرد و گفت: براي اين منظور ۴۱ هكتار زمين در مناطق مختلف شهر تبريز توسط اداره كل راه وشهرسازي استان شناسايي شده كه هماكنون در مرحله اقدامات امكانسنجي و طي مراحل استصوابي تغيير كاربريهاست. يك كارشناس هم در اين رابطه ميگويد: «حاشيهنشينان تبريز بهطور كلي در دوقسمت شمالي وجنوبي شهر پراكنش وسازمان دهي شدهاند.» «حسين قبادي» در گفتوگو با تهران امروز ميگويد: «در بناي واحدهاي مسكوني حاشيهاي شمال شهر عمدتا از مصالحي چون آجروچوب استفاده شده است. ساختمانهاي با مصالح آجر و آهن سيمان فقط ۱۴درصد از واحدها را به خود اختصاص داده است.از نظر تسهيلات داخل واحدهاي مسكوني ۴/ ۵۲ درصد از خانوارها انشعاب آب شخصي دارند و۸/ ۳۲ درصد آنها از آب عمومي استفاده ميكنند. مابقي خانوارها احتمالا از همسايگان يا چاه آب نيازهاي خود را تامين ميكنند. تقريبا اكثريت حاشيهنشينان از نعمت برق برخوردارند در حالي كه در سال ۱۳۵۴ فقط ۶۴ درصد از خانوارها از اين تسهيلات برخورداربودهاند. آثار حاشيهنشيني در بافت كلي شهر تبريز در تبيين عنوان سبك معماري مناطق حاشيهنشين واژه مناسبتري بهتر از معماري برزخي براي اين نوع از ساختوساز شهري پيدا نشده است. برخي از متخصصان، چشمانداز اين منطقه را يك سيماي (نه شهري – نه روستايي) ميدانند كه در آن سبك ساختمان به شكل روستايي و با كمك گرفتن از مصالح ارزانقيمت و مهارتهاي خانوادگي، ناهماهنگي با بافت و ساختار شهري را سبب ميشود. اين كارشناس برنامهريزي شهري معتقد است: «زماني كه از ارتفاع به اين منطقه نگريسته ميشود، شبكهبندي نامنظم و غيرهندسي بلوكها ومحلات را ميتوان ديد كه با گسترش ساختوسازهاي سنتي هر روز بيش از پيش بردامنه آن افزوده ميشود. در اين قسمت از شهر فضاي سبز و باغ، محلي از اعراب ندارند و معابر شهري در اين مناطق به درون درهها هدايت شدهاند. كوچهها تنگ و باريك و با كفي عمدتا غير آسفالت، خاكي وگاهي پوشيده از سنگهاي خرد شده و احتمالا سيماني كه در اثر سرماي شديد و يخبندانهاي مكرر تخريب شدهاند واينها همه باعث بهوجود آمدن نوعي دوگانگي در سيماي شهر تبريز است.» وي ميافزايد: «شيبهاي تند ومرتفع از مواردي است كه به ايجاد و تقويت و تسريع مخاطرات طبيعي، نظير لغزش، نشست زمين و شدت جريان سيل و غيره كمك ميكند و اين چيزي است كه در مناطق حاشيهنشين بهطور اعم و در مناطق حاشيهنشين شمال شهر بهطور اخص به وضوح نمايان است. با كمترين ميزان بارش، جريان آب با شدت وارد كوچهها و معابر منطقه ميشود و محيط را با گلولاي سنگ پر ميكند وگاه موجب تخريب خانههاي كم دوام نيز ميشود. حداقل شيب در محلههاي حاشيهنشين شمال تبريز بهطورميانگين ۱۳ درصد و حداكثر شيب ۲۱ درصد است كه اين محلات جزو مناطق خطرآفرين شهر محسوب ميشوند و در معرض حوادث تلخ و ناگوار ناشي از ناپايداريهاي محيطي قرار دارند.» خطرهاي جدي ناشي از زلزله مي توان گفت شهر تبريز در حالت كلي و به شكل عام مناطق حاشيهنشين و بهويژه مناطق حاشيه شمال شهر بهطور خاص در معرض خطرهاي جدي ناشي از زلزله قرار دارند. اين نكته وقتي اهميت بيشتري مييابد كه بدانيم در اثر وقوع زلزله در مناطق شهري، بخش بيشتري از آسيبهاي وارده بر ساختمانها، به نوع مواد به كار رفته در بناي آنها مربوط ميشود. مناطق حاشيهنشين تبريز به دليل نزديكي به كانون اصلي زلزله و نامناسب بودن بسترنشستگاه خود و نيز بيدوامي و ناكارآمد بودن مصالح به كار رفته در آنها بهطور جدي در معرض يك فاجعه طبيعي انساني قرار دارند. به گفته قبادي مناطق حاشيهنشين از مناطقي هستند كه به شدت در معرض اصوات يا امواج بلند وگوش خراش قرار دارند. مناطق حاشيهنشين شمال شهر به دليل قرار گرفتن در مسير دالان هوايي فرودگاه بينالمللي تبريز و پايگاه شكاري بيش از ساير مناطق شهري به هنگام صعود و فرود هواپيماهاي مسافربري، باري و جنگندهها در معرض آلودگي صوتي قرار ميگيرند و از اين نظر در دراز مدت ساكنان محل از ناراحتيهاي شنوايي عصبي متضرر ميشوند. اين مسئله در جنوب شهر به دليل رفتوآمد و سايل نقليه و خصوصا ترانزيت و مسافربري با اندكي تعديل وجود دارد. منشأ جغرافيايي حاشيهنشينان تبريز به ترتيب روستاها، شهرستانها، ايلات و عشاير هستند. برهمين اساس اگر منشا جغرافيايي رئيس خانوار ملاك باشد حدود ۵/ ۷۲ درصد حاشيهنشينان تبريز منشا روستايي دارند. معضلات حاشيهنشيني مناطق حاشيهنشين در شهرها هر چند كه به صورت بيرويه، كنترل و سازماندهي نشده بهوجود آمده است ولي از ديد اجتماعي ضروري است كه با شناخت مسائل و مشكلات حاشيهنشينان بهطور عام و كنترل و تنظيم خانواده بهطور خاص راهحل اساسي در ارتباط با رفع نيازهاي بهداشتي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي اين قشر عظيم كه بهصورت بيمارگونه در شهرها بهوجود آمده است جستوجو و اعمال شود. تا ضمن رفع مسائل و مشكلات فردي و خانوادگي به حل مسائل و مشكلات شهري هم تا حدودي مساعدت شود. از طرفي ديگر امروزه هر چند مسئولان به امر تنظيم خانواده دقت و توجه خاصي دارند، اما در مناطق حاشيهنشين به دلايل ساختار فرهنگي و اجتماعي و اقتصادي هنوز سطح باروري زنان در مقايسه با ساير زنان شهري از ميزان بالاتري برخوردار است كه اين امر در بلند مدت در گسترش حاشيهنشيني و افزايش مشكلات شهري نقش موثري خواهد داشت. با توجه به موارد فوق ضروري است كه در صورت لزوم براي حل مشكلات اجرايي تنظيم خانواده در اين مناطق از زنان با تجربه در وهله اول استفاده كرد و ديگر اينكه با كاهش دادن فاصله طبقاتي بين حاشيهنشينان و ساير طبقات شهري از لحاظ اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي گام موثري در زمينه جذب حاشيهنشينان در جامعه شهري برداشته شود. بزرگترين طرح ساماندهي حاشيهنشيني در تبريز گفتني است بزرگترين طرح ساماندهي حاشيهنشيني پس از ماهها مطالعات، نقشه برداري و مميزي املاك در ضلع شمالي شهر تبريز شامل چهار محله پرجمعيت خليلآباد، احمدآباد، ملازينال و يوسفآباد، بهمن ماه گذشته آغاز شد. اين طرح در فضاي ۴۸ هكتار در محدوده شمالي تبريز در پايين دست اتوبان پاسداران اجرا ميشود و حدود ۳ هزار خانوار با جمعيت ۱۳ هزار نفر مشمول اين طرح خواهند شد.در اين طرح زمينههاي لازم براي احداث ۲ هزار آپارتمان در دو نقطه شهر تبريز آغاز شد. به گفته كارشناسان تبريز در سال ۱۴۰۰ بايد به مدرنترين شهرهاي كشور و خاورميانه تبديل شود، اميد است با يك عزم راسخ هم توسط شهروندان و هم توسط مديريت شهري اين اتفاق به وقوع بپيوندد. فاطمه سیروس-تهران امروز